به گزارش روابط عمومی حوزه هنری انقلاب اسلامی، دهمین نشست از نشست‌های هفتگی«بازار شکرفروشان» امروز ۳ دی ماه با تمرکز بر مفهوم شیطان، نه به‌مثابه موجودی صرفا ماورایی بلکه به‌عنوان برساخته‌ای فرهنگی، اسطوره‌ای و تاریخی، در سالن سلمان هراتی برگزار شد؛ نشستی که در امتداد رویکرد ثابت این سلسله‌جلسات، کوشید لایه‌های پنهان یک مفهوم آشنا را از دل متون دینی، ادبی و روایت‌های کهن بیرون بکشد و آن را در نسبت با جهان‌بینی انسان قدیم و منطق‌های قدرت و سیاست معنا کند.

بحث اصلی با طرح این پرسش آغاز شد که شیطان در متون دینی و اسطوره‌ای دقیقا چه کارکردی دارد و چرا در اغلب فرهنگ‌ها، حضوری پررنگ و گریزناپذیر پیدا کرده است؟ سیدعلی میرفتاح که در «بازار شکرفروشان» هر جلسه به عنوان سخنران حضور دارد،‌ با تأکید بر این‌که انسان و جهان پیرامون او از دیرباز با مفهوم شیطان مواجه بوده‌اند، بحث خود را از گریزناپذیری شیطان و خدا در تجربه انسانی آغاز کرد و گفت هر انسان بسته به جایگاه فکری و عملی خود با این مفهوم روبه‌رو می‌شود؛ برخی شیطان را رام خود کرده‌اند و برخی خود رام او شدند.

او در ادامه سخنان خود، بر این نکته تاکید کرد که باور به شیطان را نمی‌توان از باور به خدا جدا کرد و برای درک درست ایمان باید به هردو توجه کرد. چنین نگرشی نشان می‌دهد که باور به نیروهای ماورایی مانند شیاطین و فرشتگان، بخش مهمی از ساختار ایمان در متون دینی و ادبی است و نمی‌توان آن را صرفاً پدیده‌ای فرامادی یا افسانه‌ای تلقی کرد. همچنین یکی از خصلت‌های مومن، ایمان به غیب است. باور به غیب، شرط ایمان است، بنابراین باور به نیروهایی ماورایی نیز از همین جهت،‌ از ضروریات ایمان است.

در ادامه،‌ میرفتاح با معرفی کتاب «عجایب نامه» اثر محمد ابن محمود همدانی، گفت نگاه مردم گذشته به جهان و پدیده‌ها اساساً متفاوت از نگاه مدرن است. او این کتاب را به عنوان نمونه‌ای از این بینش معرفی کرد و بخش‌هایی از آن را خواند.

به گفته او، در این متون قدیمی، با کره زمین و موجودات پنهان جهان به‌ مثابه موجوداتی برخورد می‌شد که گویی حیات و نقش دارند، بنابراین فهم جهان نباید صرفاً بر پایه اثبات علمی (به معنای اثبات هستی و نیستی پدیده‌ها) باشد، بلکه باید به‌ صورت پدیدارشناسانه مورد مطالعه قرار گیرد تا بتوان اهمیت و تأثیر آن‌ها را در ذهنیت انسان گذشته درک کرد. پس از این تحلیل‌ها،‌ بحث به قلمرو اسطوره کشیده شد؛ جایی که شیطان، دیو، اهریمن یا نیروهای تاریک، اغلب بازتاب ترس‌های جمعی، بحران‌های اجتماعی و اضطراب‌های تاریخی‌اند.

در اسطوره‌ها، شر همواره چهره‌ای انسانی یا نیمه‌انسانی پیدا می‌کند تا قابل روایت، قابل فهم و قابل مهار شود. از این منظر، شیطان یکی از کهن‌ترین ابزارهای انسان برای معنا دادن به رنج، شکست و بی‌نظمی است. یکی از محورهای مهم نشست، پیوند مفهوم شیطان با سازوکار دیگری‌سازی بود. به این معنا که جوامع انسانی، برای تثبیت هویت خود، همواره به ساختن یک دیگری شرور نیاز دارند؛ دیگری‌ای که بتواند بار خطاها، بحران‌ها و تهدیدها را بر دوش بکشد. در این چارچوب، شیطان تنها یک موجود متافیزیکی نیست، بلکه الگویی است که بعدها در سیاست، ایدئولوژی و روابط اجتماعی بازتولید می‌شود. در این تحلیل، نشان داده شد که چگونه منطق شیطانی‌سازی، در تاریخ بارها به انسان‌ها، گروه‌ها و ملت‌ها تعمیم داده شده است؛ از تکفیر دینی گرفته تا دشمن‌سازی‌های مدرن. اینجاست که اسطوره، از سطح روایت‌های کهن فراتر می‌رود و به ابزاری زنده در مناسبات قدرت بدل می‌شود.

در ادامه نشست به یکی از معانی استعاری سجود در نماز اشاره شد که می‌توان آن را به نوعی به ماجرای سجده ملائکه بر آدم تشبیه کرد. سجده اول شبیه است به همان سجده‌ای که به فرمان خداوند،‌ ملائکه انجام دادند و سجده دوم نیز سجده‌ای‌ست که ملائکه پس از دیدن غضب خداوند بر شیطان،‌ از سرِ ترس انجام دادند.

طبق رسم تمامی جلسات «بازار شکرفروشان»،‌ این جلسه نیز با خوانش اوصاف خاتم‌النبیین حضرت محمد (ص) پایان یافت.

این سلسله‌جلسات صرفا محفلی برای مرور متون کهن نیست، بلکه تلاشی است برای فهم پیوندهای زنده میان دین، اسطوره، ادبیات و زیست امروز. خوانشی که گذشته را نه موزه‌ای خاموش برای رجعت‌های نوستالژیک، بلکه منبعی پویا برای فهم اکنون می‌بیند؛ جایی که حتی شیطان، هنوز حرف‌هایی برای گفتن دارد. «بازار شکرفروشان» به صورت هفتگی در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار می‌شود و حضور برای علاقه‌مندان به ادبیات فارسی، تاریخ اندیشه و فرهنگ دینی آزاد است. 

بیشتر بخوانید:

همه‌چیز در وحدت است