شکل ارائه محتوا در تئاتر کودک ضعف دارد
پنجشنبه ۸ شهریورماه حوزه هنری میزبان کارگاه تخصصی «زیست کودکانه در تئاتر» بود. این کارگاه که به همت مرکز امید(حوزه هنری کودک و نوجوان) در حاشیه بیست و نهمین جشنواره تئاتر استان تهران برگزار شد، با ارائه جمعی از اساتید تئاتر کودک و نوجوان و انتقال تجربه همراه بود.
در حاشیه این کارگاه درخصوص تئاتر کودک و نوجوان با اساتید این حوزه به گفتگو نشستیم.
امیر مشهدی عباس کارگردان و نویسنده تئاتر به ضعف محتوا در این حوزه اشاره کرد و گفت: شکل ارائه محتوا همیشه ضعف بزرگ آثار کودک و نوجوان است. آنقدر که تئاتر کشورهای دیگر در این عرصه پیشرفت داشته، در اینجا پیشرفت نکرده است. این به‌خاطر شکل محتوا و شکل ارائه است.
این کارگردان تئاتر، در عرصه آموزش تئاتر به خصوص تئاتر کودک روند آموزشی مطلوب را سرمایه‌گذاری روی نویسندگی و محتوا دانسته و اظهار داشت: اگر می‌خواهید دوره آموزشی بگذارید، ابتدا دوره نویسندگی بگذارید، حتی برای کسانی که نمی‌خواهند نویسنده شوند. سپس کارگردانی بگذارید، چون اینها لازم و ملزوم همدیگر هستند. یعنی اگر کارگردانی اصول نویسندگی را بلد نباشد، کارگردانی که رازهای نویسندگی را نداند، انتخاب کاراکتر، شخصیت‌پردازی، پرداخت کاراکتر، قصه، پیرنگ‌هایی که باید در کار کودک و نوجوان بشناسد را نمی‌تواند خوب دربیاورد و نمی‌تواند خوب کارگردانی کند.
وی درخصوص کارگاه زیست کودکانه در تئاتر گفت: اگر قرار است اتفاقی در این حوزه در زمینه آموزش بیفتد یک دوره حداقل سی جلسه‌ای نویسندگی و کارگردانی لازم است. کارگاه یک روزه فقط کمی مخاطب را روشن می‌کند، یعنی ذهنش را آگاه می‌کند.
معمولا مبحث موزیکالیته برای جشنواره‌ها کم‌اهمیت است
سپس به سراغ فرید نوایی رفتیم. نوایی جزو اساتید پرکار عرصه آهنگسازی و موزیکالیته در فضای تئاتر است. وی برای ورود به بحث، از تعریف موزیکالیته در تئاتر آغاز کرد و گفت: ما دو مبحث عمده در موسیقی داریم؛ بحث تونالیته و سونوریته. تونالیته یکسری نت‌های هم‌خانواده است که آهنگ با آن ساخته می‌شود. اگر حتی یکی از این نت‌ها اشتباه باشد و خارج از این نت‌های خانواده اجرا شود، می‌گویند فالش است. در انتخاب قطعه موسیقی توسط آهنگساز برای حوزه کودک یا هر حوزه‌ای، این تونالیته باید لحاظ شود. بعد از اینکه تونالیته آماده شد، ما وارد می‌شویم که صدای نت‌ها را دربیاوریم. یعنی ما داینامیک نت‌ها را بدون هیچ حس و حالی باید اجرا کنیم تا ببینیم چه چیز درمی‌آید. به این مبحث می‌گویند سونوریته. سونوریته بدون هیچ حس و حالی صدای نت‌ها درمی‌آید. ولی اگر کالبد احساسی و روحی و روانی وارد موسیقی شود، آن نوازنده و آهنگساز وارد یکسری حس و حال شود، غم، شادی، جنگ و حماسه و در آن قطعه موسیقی حس و حال خودش را وارد کند، قضیه موزیکالیته اتفاق می‌افتد. بیشترین کاربردش هم در مدیاهایی است که دراماتیک هستند مثل تئاتر و سینما. اینجا حس و حال وارد می‌شود و دیگر از آن حالت یکنواختی بیرون می‌آید.
نوایی در ادامه به طور خاص به مبحث تئاتر کودک اشاره کرد و افزود: در مبحث تئاتر کودک هم این قضیه هست. تئاتر کودک منبع موزیکالیته است. تئاتر بزرگسال هم البته منبع موزیکالیته است. به نوعی تماما احساس وارد موسیقی می‌شود. آهنگساز براساس هر لحظه و هر جایگاه و میزانسن نمایشنامه که تعریف شده، محتوای آن قطعه را با هماهنگی کارگردان اجرا می‌کند و حس آن صحنه را به تماشاگر کودک یا بزرگسال القا می‌کند. بیشترین کاربرد موزیکالیته درون یک اجرای دراماتیک اتفاق می‌افتد.
وی درخصوص اهمیت خلاقیت در آهنگسازی افزود: من این‌طور نگاه می‌کنم که برای نمایش چه کودک و چه بزرگسال یک حالت استاندارد دارد که شما نمی‌توانید از فضا دور شوید، ولی سلیقه و خلاقیت آهنگساز و کارگردان و حتی نویسنده هم باید لحاظ شود.
نوایی این کارگاه را در عرصه تئاتر کودک گامی رو به جلو دانست و اضافه کرد: معمولا در جشنواره‌های نمایشی و تئاتر، مبحث عوامل پشت صحنه، طراحی صحنه، نور، حرکت، صدا و موسیقی که جزو عناصر اصلی ساخت یک نمایش کودک است، خیلی جدی گرفته نمی‌شد. من جشنواره‌ای یادم نمی‌آید که برای پشت صحنه کارگاهی برگزار کرده باشد و صدا و افکت و موسیقی را بررسی کرده باشد. معمولا حتی در جشنواره‌های حرفه‌ای هم نمی‌بینید که این اتفاق افتاده باشد؛ معمولا یا بازیگری است، یا متن است یا کارگردانی. جشنواره‌ها اگر بشود فضای بیشتری به اجرای موزیکالیته در تئاتر کودک و یادگیری اختصاص دهند بهتر است. من به همه کسانی که در فضای تئاتر کار می‌کنند توصیه می‌کنم که بروند سراغ یادگیری علمی موسیقی. موسیقی چیزی است که بازیگر و کارگردان و منشی صحنه و حتی مدیر صحنه می‌تواند آن را علمی یاد بگیرد و بداند. نمی‌شود گفت کارگردان یک نمایش موزیکال کودک، موسیقی نمی‌داند. بازیگری که نقش نمایش تئاتر کودک را اجرا می‌کند باید موسیقی و ریتم بلد باشد.
ما مشکل عدم مطالعه و بررسی برای کشف متن نمایشنامه خوب داریم
حسین فدایی حسین نویسنده، پژوهشگر و کارگردان، نشست «مدیریت محتوا و انتخاب متن موثر» را در این رویداد داشت. وی درباره ضعف‌های متون اجرای تئاتر کودک و نوجوان گفت: ضعف‌هایی که وجود دارد را می‌توانیم در چند بخش تفکیک کنیم؛ اول، عدم استقبال نویسنده‌های حرفه‌ای در این زمینه یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌هایی است که ما الان در حوزه تئاتر کودک و نوجوان داریم. به خاطر همین گروه‌های اجرایی به جای اینکه از نمایشنامه‌های خوب استفاده کنند، خودشان شروع به نوشتن می‌کنند و یکی از دلایلی که برای این کار مطرح می‌کنند این است که نمایشنامه خوب نیست. در حالی که درست است که ما نویسنده حرفه‌ای در این زمینه کم داریم، ولی نمایشنامه‌هایی موجود است که اگر مطالعه شود، می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
مشکل دوم این است که گروه‌های اجرایی مطالعه آنچنانی نمی‌کنند یا جستجوی چندانی در زمینه نوشته‌ها ندارند. می‌توانم به عنوان کسی که سال‌هاست در حوزه ترجمه نمایشنامه‌های مناسب کودکان فعالیت می‌کند بگویم اگر این اتفاق پانزده‌بیست سال پیش مطرح می‌شد، من می‌پذیرفتم. ولی اکنون تعداد زیادی نمایشنامه داخلی یا خارجی در زمینه کودک و نوجوان ترجمه شده است که اگر گروه‌های اجرایی جستجو بکنند، در اختیارشان قرار می‌گیرد.
هر کدام از اینها هم برای انجام ندادن این کار دلایل خود را دارند، مثلا گروه‌های حرفه‌ای می‌گویند اگر ما وقتمان را بگذاریم روی نمایشنامه کودک، دیده نمی‌شویم و کارمان اعتباری ندارد. ضمن اینکه تجربه نشان داده نمایشنامه کودک از نمایشنامه بزرگسال بسیار سخت‌تر است، به دلیل اینکه نویسنده نمایشنامه کودک و نوجوان باید علاوه بر حوزه نمایشنامه، در زمینه روانشناسی کودک و نوجوان هم تخصص داشته باشد تا بتواند با مقوله تئاتر کودک و نوجوان آشنا شود و در این حوزه مشغول نوشتن شود. از طرفی به کارگردان‌ها می‌گوییم چرا متن خوب انتخاب نمی‌کنید، می‌گویند که ما باید پول بدهیم به نویسنده یا باید خودمان بالاخره تلاش کنیم و بخوانیم، ولی وقت مطالعه نداریم.
وظیفه دکوراتور، فضاسازی است
نشست آخر از «زیست کودکانه در تئاتر» با تدریس سینا ییلاق بیگی همراه بود. موضوع «طراحی صحنه و لباس؛ دو امکان و چند استفاده» موضوع ارائه نشست آخر بود. ییلاق بیگی مدرس این کارگاه درخصوص اهمیت فضاسازی که وظیفه دکوراتور است گفت: طراح صحنه و لباس در نمایش کودک و نوجوان لزوما به معنای معمار یا دکوراتور نیست، او باید برای متن و نمایشنامه فضاسازی کند.
این فضاسازی گاه کاملا رئال و گاه تنها با استفاده از المان‌هایی جزئی یا حتی صدا ایجاد می‌شود. او مهم‌ترین مشکل تئاتر کودک و نوجوان را نداشتن تعریف و طبقه‌بندی دقیق و تفکیک‌شده بین تئاتر کودک، تئاتر خردسال و تئاتر نوجوان دانست.
نظر شما