تولد باغ ایرانی در فلات مرکزی

به گزارش روابط عمومی حوزه هنری؛ در ابتدای این نشست سید فاضل سجادی با اشاره به موضوع نشست با عنوان «تمنای بهشت» که به بررسی باغ های ایرانی، تاریخ باغ ایرانی و پارک های دوره معاصر می پردازد، گفت: آنچه که در فلات ایران و معماری ایران به نظر می آید لازم است مورد توجه قرارگیرد  مساله سرسبزی یکی از خشک ترین مناطق جهان یعنی «فلات مرکزی» است. در فلات مرکزی ایران جایی که کمبود آب در آن بشدت احساس می شود «باغ ایرانی» متولد می شود که گویای شعور زیسته چند هزار ساله مردم ایران و خرد جمعی است که تکنولوژی، فرهنگ و مهارت را در کنار سلیقه و ذوق هنری به کار می گیرد و چیزی را به عنوان «معجزه معمار ایرانی» خلق می کند.

وی افزود: با توجه به فرهنگی که در بین حکمای ایران چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام در رابطه با اهمیت دادن  به فضای سبز و جایگاه آب و مساله نور وجود داشته است ما شاهد یک پشتوانه و بنیان های فکری قدرتمند در رابطه با این موضوع هستیم. وقتی این بنیان های فکری در وجود  معمار ایرانی که صاحب مهارت است، قرار می گیرد باز نمایش آن به «باغ ایرانی» تبدیل می شود که نظامات آن شامل  نظامات آب، کاشت، حرکت و ساختش همه به کمال مراتب خود رسیده است. با وجود ماجرای مدرنیته و ورود آن به ایران ما خلق جدیدی از فضای سبز، باغ و پارک را در ایران داشته‌ایم. هنوز هم بعضی از شهرهای ما باغ ملی را در مرکز خود دارند. مانند باغ ملی اراک، باغ ملی تفرش، باغ ملی اردکان.

سجادی عنوان کرد: ما در این نشست قصد داریم بررسی کنیم که در حال حاضر در چه وضعیتی قرار داریم و چقدر امکان آن را داریم که به داشته های تاریخی و به میراث فرهنگی ارزشمند کشورمان رجوع  کنیم. چقدر باید باغ سازی ها و پارک سازی های معاصر را از منظر موضوعاتی مانند الگوهای رفتاری و بحث های اقلیمی نقد کنیم.   از خانم دکتر لادن اعتضادی می خواهم برای ما بگوید که بر ما چه گذشته و در حال حاضر چه هستیم و آنچه که امید داریم بتوانیم با وضعیت حاضر به آن برسیم.

دوره درخشان باغ سازی

دکتر لادن اعتضادی، هیئت علمی دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی صحبت هایش را اینگونه شروع کرد: یکی از درخشان ترین دوره های تاریخ باغ سازی ما دوران قاجاریه است. وقتی ما تاریخ باغ سازی را در ایران مرور می کنیم از سه دوره تاریخی اسناد و مدارکی بیشتر و دقیق تری داریم دوره تیموری، صفوی و دوره قاجار که بهترین نمونه های باغ سازی را در این سه دوران داشتیم.

وی یادآور شد: جالب ترین اتفاقی که در دوران قاجاریه رخ داد تاثیر غرب و گرفتن پدیده های بسیاری بود که زاییده پیشرفت فرهنگی و هنری در غرب و ورود آن به ایران بوده است. این پدیده های فرهنگی بر اساس ذائقه ایرانی و سلیقه ایرانی به کار گرفته شد و بازتاب پیدا کرد نه بر اساس کپی کردن از فرهنگ غرب. کاری که در این دوران  ما آن را انجام نمی دهیم. یکی از نکات قابل تحسین دوران قاجار در معماری، تزئینات و نقاشی این موضوع بوده است که فرهنگ ایرانی را می توان در آن ردیابی کرد. در مورد باغ و شهر در دوران قاجار صحبت بسیار است از آن دوره به بعد بود که به طرف مدرنیزاسیون پیش رفتیم. در آن دوران ما «باغ های ملی» را داشتیم که به عقیده من گرچه الگوبرداری از غرب است ولی بشدت به ذهنیت ایرانی در مقیاس، ابعاد و طراحی کاملا سازگار است.

پارک و الگوی تقلیدی

اعتضادی اظهار داشت: اما به تدریج ما در اواخر دهه ۴۰ و بخصوص در دهه ۵۰ با پدیده و واژه پارک های شهری به عنوان فضای شهری مواجهه می شویم که الگوی کاملا تقلیدی، بدون توجه به مسائل فرهنگی و مسائل اقلیمی ما و کاملا کپی برداری از غرب بوده است. این اتفاق ابتدا در شهرهای بزرگ و بعدها در شهرهای کوچک رخ داد و بعد از دوران انقلاب نیز این پدیده همچنان تکرار می شود.

وی افزود: در این جلسه می خواهم فرق فضاهایی که ما به عنوان باغ در ایران و باغ در فضای شهری که جزو عناصر شهری محسوب می شوند را بررسی کنم.

 تاریخچه باغ سازی

 اعتضادی افزود: قدمت باغ سازی ما در تاریخ به اندازه قدمت پیدایش تمدن در سرزمین ما بوده است. از همان آغاز که کشاورزی در کشور چه در تمدن های میانه فلات و چه در حوزه های کوهستانی می شد، باغ سازی نیز شکل گرفت. درواقع آغاز و شروع باغ سازی را دقیقا نمی دانیم چه زمانی بوده است فقط می‌دانیم در اساطیر، مرتبا از این باغ‌ها و پایتخت ها صحبت می‌شد. به دیگر سخن رابطه باغ و شهر یگانه بوده و شهرهای ما پر از باغ بوده است. در کنار آن در مناطقی که کشاورزی می شد و روستاییان حضور داشتند باغ ها پدید می آمدند. به بیان ساده تر اگر ما بخواهیم در مورد قدمت باغ و شهر صحبت کنیم می‌توانیم بگوییم قدمت آن به قدمت زیست ایرانیان در این سرزمین بوده است.

وی عنوان کرد: وقتی که در تاریخ می نگریم عمده باغ ها را داخل شهرها پیدا می کنیم که از نظر باغ سازی به تکامل رسیده‌اند.   باغ های سلطنتی- حکومتی و در مرحله بعد باغ‌های رجال شهری نمونه بارز آنها هستند. از دوره اسلامی که شهر متحول می‌شود از مرکزیت حکومت به عنوان یک وظیفه یا کارکرد استفاده می‌شود اما از نظر محتوا شهرها تغییر می کنند و مردم عادی ساکنین شهرها می شوند. مهمترین دلیل آن تجارت از طریق جاده ابریشم بوده که رونق پیدا می کند در این زمان رجال شهری و حاکمان شهری در داخل شهرها، باغ‌ها یا دولتخانه هایی دارند که به عنوان سکونت گاه محسوب می شد که این سکونت گاه‌ها در مقیاس شهری در داخل باغ بوده است. سند این صحبت به تاریخ بیهقی برمی گردد و نشان می دهد که این باغ سازی در داخل شهرها ادامه داشته و حتی رونق پیدا می کند.

اعتضادی اظهار داشت: در دوره صفوی، نقطه عطف بزرگی وجود دارد؛ یک شهر کهن بازمانده از زمان ساسانیان و رشد یافته در دوران اسلامی به نام «اصفهان» پایتخت می شود و در اطراف این شهر باغ‌های متعددی وجود داشته است. باغ های اطراف شهرها تا دوره قاجار دو نوع هستند. بعضی از آنها به منظورباغداری احداث می شدند که این باغ ها  طراحی شده نیستند و نمی توان از آنها به عنوان باغ ایرانی نام برد. بعضی از آنها توسط صاحبان آنها طراحی شده و قابل استفاده از دو جهت هم برای  بهره برداری تولیدی و هم برای تفریحی بوده است.

اصفهان نقطه عطفی در تاریخ باغ سازی

وی در ادامه گفت: اصفهان از این جهت یک نقطه عطف در تاریخ باغ سازی سرزمین ماست که طرح توسعه شهر بر اساس نفوذ در آن محدوده که باغ های سلجوقی بودند، برنامه ریزی می شد.   این برنامه ریزی اینگونه بوده است که تخریب باغ ها صورت نگرفته بلکه ساماندهی آنها و نظام شهری را داخل منطقه ای که می توان اسم آن را باغستان گذاشت، می کشاند.   مانند باغستان در قزوین که یک نمونه کوچکی در زمان صفویه بوده است و دولتخانه را به طرف محدوده باغ ها می برند و این کار بدان جهت بود که حکام در کاخ – باغ هایشان سکونت داشتند. این مجموعه باغ ها به کاخ باغ ها تبدیل شد.  

 وی یادآور شد: در اصفهان نیز این اتفاق رخ داد. نمونه بارز آن دولتخانه صفوی بوده است. دولتخانه صفوی مجموعه عظیمی از کاخ باغ ها است که به عنصر شهری وصل می شود و هویت شهر را حفظ می کند و همچنین توسعه شهر را معنا دار می کند. این عناصر شهری شامل میدان، بازار و مسجد جامع عباسی بوده و میدان حلقه اتصال این عناصر بوده است. شهر جدید اصفهان به کمک ایده شهری پر از باغ، ایوان و میدان ها ساخته شده است که به عقیده من یک حافظه جمعی و یک خرد جمعی پشت آن وجود داشته است. در دوره قاجار نیز باغ سازی هایی داریم. پادشاهان و درباریان قاجار باغ های متعددی از تهران تا شمیرانات می سازند. باغ هایی که بیرون از حصار بودند به عنوان باغ های تفریحی و مدیریت املاکی زراعی محسوب می شدند و هر چه دورتر می شد و به طرف شمیرانات می رفت باغ ها از نوع باغ های شکارگاهی ساخته می شدند.

 وی اظهار داشت: باغ هایی که در نزدیک حصار طهماسبی بودند بعد از اینکه حصار قاجاری برداشته می شود جزئی از شهر می شوند و باز بدون برنامه ریزی و طراحی در حوزه باغ ها که در زمان صفوی اتفاق افتاد، شهر را طراحی کردند. در این دوران فقط محل حصار را تغییر می دهند و باغ ها در داخل شهر قرار می گیرند و جزئی از زندگی شهری می شوند. قبل از آن تعداد کمی باغ داخل شهر تهران بوده است. اما در این دوران در شمال و شمال شرق تهران در حوزه دیوانخانه قاجاری، باغ های زیاد داریم که هنوز هم وجود دارد  و یا اسامی آنها هستند. مانند باغ بهارستان و باغ لاله زار. من سابقه حضور باغ را در شهر اینگونه می بینم که باغ همزاد شهر بوده و همیشه عنصر شناخته شده ای در شهرهای ما تا دوران قاجار بوده است.

اعتضادی در ادامه افزود: در وضعیت امروزی و مدرن ما، پارک چیست و از چه زمانی و چگونه وارد ایران شده و چه بر سر باغ ها آمده است؟ چرا در شهرسازی  پارک و باغ را درست به کار نبردیم؟ اینها سئوالاتی است که فکر می کنم همه ما داشته باشیم. یک تعریف عام برای هر دو عنصر وجود دارد. وقتی که داخل شهر هستند به عنوان فضای سبز شهری محسوب می‌شوند. این فضای سبز شهری هم از منظر کیفیت فرمالش و هم از منظر کیفیت فضایی، ساختاری، تناسبی، ابعادی و هندسی و حتی از منظر سازگاری با اقلیم با پارک متفاوت است.  

تاریخ و سهم آن در باغ سازی و پارک

در ادامه نشست، سجادی خطاب به دکتر اعتضادی پرسید: میان دهه ۲۰ تا ۴۰ چه اتفاقی در ایران رخ می دهد؟ دراین ۲۰ سال در ایران چه می گذرد که آن معمار و یا باغ ساز، مهارت و فهم  معماری‌اش را از دست می دهد؟ آموزش ما اشتباه می شود؟ آیا معماران سنتی ما کنار می روند و معمارانی که در اروپا تحصیل کرده اند جای آنها را می گیرند؟ نظام سیاسی آن دوران چقدر تاثیرگذار بوده است؟

دکتر اعتضادی در پاسخ به پرسش‌های مطرح شده گفت: در دهه ۳۰ تا ۴۰ و نیز در دهه۴۰ تا ۵۰ عوامل بسیار زیادی وجود داشت که از مهمترین آنها می‌توان «تغییر نظام حکومتی از قاجاریه به پهلوی» در بین دهه ۲۰ تا ۳۰ اشاره کرد که پهلوی با یک چشم انداز جدیدی می خواهد آن حس حقارتی که از دوران قاجاریه بود را از بین ببرد. رفع این حقارت با دو حربه ملی گرایی و مدرنیزاسیون صورت گرفت. دلیل دوم با توجه به «خصومتی که پهلوی با قاجار داشتند» نمی خواستند هنر، معماری و آداب دوره قاجار تداوم پیدا کند. دلیل بعدی «اقتصاد نفت» بود و دلیل چهارم «سیاست بین المللی» بود. این عوامل در ایران اثر گذاشت و تحولاتی شکل گرفت. از جمله این تحولات شهرنشینی، آداب شهرنشینی و جامعه شهر نشین ما از ساختار سنتی خود خارج شد و یک جهش به طرف مدرن شدن کرد که این اتفاق تعارضی در جامعه به وجود آورد.

وی افزود: در دهه ۴۰ تا ۵۰ اتفاقات بسیارمهمی رخ داد. اولین اتفاق کمک های طرح ترومن بعد از جنگ جهانی دوم بود که این کمک ها در اروپا و ایران متفاوت بود. از جمله این کمک ها در ایران می توان به اداره اصل چهار آمریکا اشاره کرد که به سرعت چهارچوب نظام تولید و نظام اقتصاد کشاورزی ما را تحت هجوم قرار داد قبل از آنکه سعی کنند به موازات کشاورزی که ما داشتیم صنعت را کنار آن قرار دهند.   در سال ۴۲ زمانی که انقلاب سفید و اصلاحات ارضی صورت گرفت کشاورزی ما از ساختار سنتی خود متلاشی شد، توده عظیمی از کشاورزان به استان های مختلف و حاشیه شهرها آمدند که این مهاجرت تاثیری بسیاری در رشد جمعیت شهرها داشت. اصلاحات ارضی یک نقطه عطف بسیارمهمی بود که هم مهاجرت به شهرها را دامن زد که این مهاجرت ها حاشیه نشینی اقتصاد شهر شدند. به دیگر سخن از سال ۴۲  به بعد که انقلاب سفید و اصلاحات ارضی رخ داد به یکباره چهره شهرها تغییر کرد.

اعتضادی عنوان کرد:تغییر نظام اجتماعی و پیدایش قشر کارمندی در ایران در زمان پهلوی رشد کرد. این اتفاق، جمعیت شهرها را افزایش داد و در راستای آن قیمت زمین بالا رفت و زمین ها کوچک شدند. ساخت و سازهای بیشتری در شهرها صورت گرفت. این ساخت وسازها دامن باغ ها را گرفت. اینها علامت رشد شهرنشینی به شیوه مدرنی است که در تداوم تاریخی ما نیست. دلیل دیگری که وجود داشت نشناختن باغ و ارزش آن و همچنین ضروری بودن آن در شهرها و حیات بخشی آن به شهرها بود که این نشناختن هم نقش بسزایی داشت. نکته دیگری که می توان بدان اشاره کرد حضورمشاورین اروپایی بود. این مشاورین طرح های عمرانی‌ای که به شهرها می دادند بر اساس  فرهنگ، اقلیم، آداب زندگی و همچنین عناصر شهری ما نبود. این الگوهای ساختگی در شهرهای ما جانشین شد و این تناقضات را به وجود آورد.

پارک‌ها

سجادی در بخش دیگری از این نشست که به «پارک» اختصاص داشت، گفت: در حال حاضر ما به جایی رسیده‌ایم که باغ را کنار گذاشته و به فضای سبز عمومی و پارک ها احتیاج پیدا کرده‌ایم و بدین طریق پارک ها را وارد شهرها کردیم. این پارک در شهر ایرانی چه کاربردی دارد؟ آیا می توان گفت باغ یا پارک یک چیز است و فقط اسمش تغییر کرده است؟ آیا باغ و پارک یک کارکرد را دارد و یا به لحاظ سیما، اقلیم و نیز به لحاظ فضای شهری دو چیز متفاوت از هم هستند؟

 اعتضادی در پاسخ به سئوالات طرح شده از سوی سجادی گفت: واژه پارک به چه معناست؟ پارک به یک زمین وسیع بدون طرحی گفته می‌شد که به نحو خیلی ساده ای محصور شده باشد برای هر هدفی. ما نیز در گذشته پارک با اسم و عنوان شکارگاه داشتیم.

وی در ادامه درباره تفاوت ظاهری پارک در اروپا و ایران اینگونه گفت: شکل پارک در اروپا و ایران متفاوت است. در اروپا در پارک ها تراکم درخت نباید باشد، چمنزار وسیع و دید گسترده ای باید داشته باشد، گل و بوته هایی با ارتفاع کم داشته باشد. اصولا ارتفاع پوشش گیاهی در پارک کم است و تراکم درخت نیز کم است برعکس ایران که باغ باید تراکم درخت را داشته باشد و ارتفاع پوشش گیاهی بلند باشد و سایه در آن مطرح است.

وی اظهار داشت: وقتی ما پارک را با الگوی اروپایی می سازیم اول از همه آن آسایشی که باغ از نظر یک فضای شهری به ما می دهد را پارک نمی‌دهد. دوم اینکه منظر شهری آشنایی که مد نظر ما است را نمی‌بینیم. سوم اینکه از نظر مدیریت آب که بحث اصلی ماست آب بسیاری را به دلیل وجود چمن مصرف می کند.

 نتیجه گیری

سجادی در پایان جمع بندی این نشست را اینطور  ارائه داد: در درجه اول  قدرخودمان را بدانیم. دوم اینکه مساله خودمان را بدانیم. ما چند هزار سال شعور زیسته داریم، مساله آب، خورشید و خشونت اقلیم را داریم و سوم اینکه ما نگاهمان را از اروپا برگردانیم و از دست دوم بودن، خود را نجات دهیم.   اینکه در حداقل ها و جزئیات و یا درتمام شئون فضاهای سبز ما باغ از بین می روند و ما فقط با المان های پارک سازی تاریخی اروپا کار می کنیم واین مساله را در تمام شئون زیسته ما چه در فرهنگ و چه در شهر می بینیم.