فیلم مستند «لال شو» کاری از «محمد مقیم پور بیژنی» تولید هنرهای تصویری حوزه هنری مازندران محصول مرکز مستند سوره مقام نخست مستند بخش فرهنگیان پنجاه و چهارمین جشنواره بین المللی فیلم رشد را کسب کرد، فیلمی که به یکی از خرده فرهنگ‌ها و آیین‌های محلی مازندارن می‌پردازد، در پی درخشش این مستند با کارگردان آن به گفت‌گو نشستیم.

شرح این گفت‌وگو در ادامه می‌آید:

‌- مستند «لال شو»، عنوانی خاص و متفاوت دارد، لطفا در این باره برایمان بیشتر توضیح دهید.

 عنوان این مستند،« لالِ شو» است که از ترکیب دو کلمه لال به معنای فردلال یا کسی که حرف نمی‌زند و «شو» به معنای شب تشکیل شده، پس لال شو یعنی شب لال بازی است که در مازندران بعضی‌ها به آن سیزده شو هم گفته میگویند.

این شب درآبان‌ماه اتفاق می‌افتاد که در تاریخ طبری برابر با تیر ماه  است، به همین دلیل سیزده شو هم نامیده می‌شود.

آن شب، شبی است که در آن برای تحقیر ایرانیان به آن‌ها گفته بودند، شما کسی را انتخاب کنید که تیراندازی کند و تیر، هر جا نشست همان‌ جا مرز ایران و توران شود، دشمن پیش خود فکر می‌کرد مگر یک کماندار چقدر می‌تواند تیر پرتاب کند.

در میان، شخصیت آرش کمانگیر می‌گوید که من این کار را انجام می‌دهم، او سلامتی کامل خود را به همه اعلام می‌کند ،آرش قبل از  تیراندازی، به درون رود خانه‌ایی رفته و غسل می‌کند، الهه آب به او می‌گوید تو اگر این تیر را پرتاب کنی، جانت را از دست می‌دهی، ولی با این حال او چیزی نمی‌گوید و تصمیم خود را می‌گیرد.

زمان پرتاب تیر فرا می‌رسد، آرش تیر را پرتاب می‌کند،  تیر بعد از یک روز و نیم تا دو روز ، در کنار رود جیحون بر درخت گردویی می‌نشیند و مرز ایران و توران به این صورت و در همان نقطه مشخص می‌شود.

گفته می‌شود که در این راه، الهه باد به او کمک می‌کند و تیر پرتاب می‌شود و دشمن هم سرافکنده خاک ایران را ترک می‌کند.

حال این ماجرا و اتفاق لال شو همان زمان با ماجرای تیراندازی آرش است.

و در فیلم ، بازیگر نقش لال طبق آنچه‌برای آرش  اتفاق افتاده، به برکه‌ایی می‌رود، شنایی می‌کند و در طول فیلم هیچ حرفی نمی‌زند و این سکوت همان سکوتی است که آرش انجام داده، حرفی نزده و دست به عمل زده و تیر را پرتاب کرده است.

- ویژگی بارز مستند لال شو را در چه می‌بینید؟

امتیاز اصلی این مستند، تحقیقات آن است ، این مستند بر اساس تحقیقات محکم و گسترده‌ایی انجام شده است‌.

- لطفا دربا ه آداب در شب لال شو برایمان بگویید.

در شب لال شو، سه تا چهار نفر می‌آیند و خود را شبیه فرد لال می‌کنند و حرفی نمی‌زنند ، در میان آنها یکی کلا خود را می‌پوشاند،  سیاه می‌کنند و به مانند شب درمی‌آید، تا کسی از اهالی آن را نشناسد و نداند که او کیست و از کجا آمده یا اهل کدام خانه و بچه چه کسی است.

با توجه به اینکه دراین آیین، اعتقادی وجود دارد که تیری که آرش ساخته و با آن مرز ایران و توران مشخص شده، از درخت توت ساخته شده است، درضمن چوب درخت توت بکر و سبک است، این افراد لال با استفاده از ترکه‌هایی از درخت توت  آماده می‌کنند و بیشتر در روستا و مناطقی   که زندگی می‌کنند ، به صورت پچ پچ آوازهایی را می‌خوانند و با همین ترکه ها، در خانه‌ها را می‌زنند  و صاحب خانه‌ها  که از قبل منتظر آن‌ها هستند، بساطی فراهم آورده‌اند، میوه‌های محلی و جنگی ؛ همان میوه‌هایی که در دوران خفگانی که آرش تیر پرتاب کرده موجود  بوده و شیرینی های محلی بسیار ساده  را برای پذیرایی آماده کرده‌اند و در سفره می‌چینند.

بعد از ضربه زدن به در توسط یک لال‌، او را به خانه‌شان دعوت می‌کنند و به او می‌گویید با ترکه‌ایی که در دست داری به ما ضربه‌هایی نرمی بزن، همچنین اگر مریضی دارند، یا زنی در آرزوی بچه‌ است یا زنی باردار است و می‌خواهد تولد بچه برایش آسان‌تر شود، یا حتی گاه درختی که بار نمی‌دهد یا گاوی که شیر نمی‌دهد، یا حتی به  انبار خانه‌هایشان (زیر شیروانی منازل مناطق شمالی)  باز هم درخواست ضربه ترکه را از لال برای همه این‌ها می‌کنند، چراکه معتقدند که تیری که آرش رها کرده، تنها تیری است که در تاریخ هیچ خونی را نریخته و صلح به وجود آورده است.

- شما در میان انبوهی از خرده فرهنگ ها و آیین های محلی ، چرا به سراغ این موضوع برای ساخت مستند «لال شو» رفتید؟

من بیشتر کارهایی که انجام دادم، در زمینه فرهنگ عامه و فولکلور است، البته کارهای داستانی هم هست اما درونمایه آن‌ها بیشتر اتفاقاتی است که در فرهنگ می‌افتد .

پس وقتی به سوژه لال شو رسیدم با توجه به اینکه در زمان کودکی، ما هم آن را اجرا می‌کردیم و یا این لال ها به خانه ما نیز می‌آمدند، پس به نوعی تجربه زیسته آن را داشتم و برایم جذاب بود.

‌- آیا این مستند به مستند محض نزدیک است؟

«لال شو»، یک مستند بازسازی است، در این نوع مستند شما می‌توانید دکوپاژداشته باشید واز قبل بدانید که قصه چیست.

و ما ساخت مستند «لال شو» را با حدود بیست جلسه فیلمبرداری در بازه زمانی دو ماه درارتفاعات بابل و سواد کوه انجام دادیم.

برای  نقش‌آفرینی نیز از افراد نابازیگری استفاده کردیم که البته در حال و هوای هنری مورد نظرمان بودند، این افراد را آوردیم و در این مستند برایمان بازی کردند.

در حالی که اگر اواخر آبان ماه؛ روز برگزاری این مراسم به خانه‌ها می‌رفتیم و آن را فیلمبرداری می کردیم، نمی‌توانستیم که آنچه که باید، برای مستند فیلمبرداری کرده و خروجی بگیریم.

- شخصیت  آرش کمانگیر را چگونه در مستند بازنمایی کردید؟

ما از سایه شخصیت آرش هنگام آماده و پرتاب تیر، در کار استفاده کردیم و کمی نمایش سایه‌ای هم در مستند آورده‌ایم و فیلم فرم شاعرانه نیز دارد، ریتم مستند بسیار تند است و به دلیل اینکه این مستند به صورت کلی در شب فیلمبرداری شده دارای نماهای جذاب و نورپردازی خوبی است.

‌- تاثیر این مستند را در فرهنگ عامه چگون می‌بینید؟

وقتی یک فرهنگ درست ارائه و تحلیل  شود، تاثیرگذاری زیادی  خواهد داشت، حتی ما در هشت سال دفاع مقدس نیز آرش‌های زیادی داشتیم که برای دفاع از میهن و اعتقاداشان به جبهه رفتند و در مستند گریزی به این موضوع هم می‌زنیم؛ لال ها از کنار آرامگاهی رد می‌شوند که مزار یک شهید در کنار یک تک درخت آنجاست، - که پوستر مستندمان هم همان شد- و همان حس مقاومت و ماندن و فداکاری را منعکس می‌کند.

این شب بهانه بسیار خوبی است که دور هم جمع شود، ضمن اینکه ایرانیان روحیه ستم ناپذیری دارند و به خاطر همین، مدت هاست این آیین باقی مانده و اجرا می‌شود.‌