زنان ایرانی در طول تاریخ همواره پرده‌نشین بوده‌اند. اما این تعبیر، به معنای این نیست که عرف و سنت پرده‌نشینی، آن‌ها را از تعاملات اجتماعی دور نگه داشته باشد. روضه‌های خانگی، به عنوان یکی از اَشکال تجمعات مذهبی و نیز اجتماعی، نقش مهمی در زندگی فرهنگی و اجتماعی زنان ایرانی ایفا کرده‌اند. فضای روضه که اغلب در منازل بوده و البته در محیط‌هایی مثل مسجد و حسینیه‌ها هم حضور فعال زنان را در آن‌ها می‌دیدیم، به آنان فرصتی می‌دهد تا در یک محیط خاص که شاخصه آن صمیمی بودن، امن بودن و آشنا بودن است، به تبادل نظر، آموزش و تقویت روابط و مناسبات اجتماعی خود بپردازند. حضور زنان در این گردهمایی مذهبی نه تنها به عنوان شرکت‌کننده، بلکه به عنوان سازمان‌دهنده و میزبان نیز صورت می‌گیرد، که نشان‌دهنده نقش فعال و مؤثر آن‌ها در حفظ و گسترش این سنت‌های مذهبی_اجتماعی است.
در روضه‌های خانگی، زنان از طریق مشارکت در قرائت و تفسیر قرآن، ذکر مصائب اهل‌بیت (ع) و دعا، به تقویت اعتقادات دینی خود می‌پردازند. این مراسمات همچنین فرصت آموزش مسائل دینی و اجتماعی را فراهم می‌کند و به زنان امکان می‌دهد تا با دیگر زنان ارتباط بگیرند. یعنی روضه‌های خانگی به بستری برای شبکه‌سازی اجتماعی تبدیل شده‌اند. زنان از طریق آن می‌توانند با دیگران ارتباط برقرار کنند، گروه‌های حمایتی تشکیل دهند و به تبادل اطلاعات و تجربیات بپردازند. در دوره‌های بحران مانند همه‌گیری کرونا، این شبکه‌ها نقش حیاتی در جمع‌آوری و توزیع کمک‌های خیریه ایفا کرده‌اند و به زنان امکان داده‌اند تا به صورت فعال در پاسخ به نیازهای جامعه مشارکت کنند.
به طور کلی، حضور زنان در روضه‌های خانگی به آن‌ها فرصت می‌دهد تا در کنار تقویت اعتقادات مذهبی، به کنشگری اجتماعی و سیاسی بپردازند و نقش مؤثری در جامعه ایفا کنند. این حضور فعال و چندوجهی، اهمیت و تاثیرگذاری زنان در تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را به خوبی نشان می‌دهد.
روضه، به بلوغ اجتماعی زنان کمک کرده است
روضه‌های خانگی نقش مهمی در کنشگری و بلوغ اجتماعی زنان ایرانی ایفا کرده‌اند. بانی و متولی برگزاری روضه‌های خانگی اغلب زنان هستند و با این کار بستری فراهم کرده‌اند برای تبادل افکار، آموزش مسائل دینی، گفتگوی فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و ارتقای سطح آگاهی خودشان. برخی از جنبه‌های مهم تأثیر روضه‌های خانگی بر کنشگری و بلوغ اجتماعی زنان به شرح زیر است:
مورد اول افزایش آگاهی و دانش در بستر گفتگو و شنیدن است؛ زنان در این جمعی که ابتدا ظاهرا دینی است، علاوه بر آموزه‌های مذهبی، دانش فرهنگی و اجتماعی هم کسب می‌کنند. این دانش از طریق گفتگوی فرد به فرد و همینطور دریافت از سخنران مجلس منتقل می‌شود. منظور از افزایش دانش، یک اتفاق آکادمیک نیست، بلکه این گرد هم جمع شدن و گفتگو به افزایش اعتماد به نفس و قدرت استدلال آن‌ها در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی کمک می‌کند.
مورد دوم که تاثیر تعیین‌کننده روضه بر هویت اجتماعی زنان است، شبکه‌سازی و ایجاد پیوندهای اجتماعی است؛ روضه‌های خانگی فضایی برای ایجاد و تقویت روابط اجتماعی بین زنان فراهم می‌کنند. این روابط می‌توانند به تشکیل گروه‌های حمایتی و فعالیت‌های جمعی منجر شوند مثل دورهمی‌های خیریه یا کمک به افراد سالمند یا مادران بیمار.
مورد بعدی تشویق به فعالیت‌های عام‌المنفعه، خیریه و اجتماعی است؛ این تشویق، لزوما زبانی نیست، بلکه دقت به مصائب دیگران بالا می‌رود و مهم می‌شود و روح کمک جمعی را تقویت می‌کند. در بسیاری از روضه‌های خانگی کمک‌های مالی و غیرمالی برای نیازمندان جمع می‌شود. نیازمندانی که اغلب برای زنان محله یا آن جمع، شناس هستند. این امر به زنان فرصتی برای مشارکت در فعالیت‌های خیریه و اجتماعی می‌دهد و حس همبستگی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی را تقویت می‌کند.
شبکه‌سازی، نقطه قوت روضه
پرده‌نشینی به تعبیر سنتی آن، به معنی دور بودن از تمامی آنچه فعالیت اجتماعی تعریف می‌شود است. اما این لفظ زیبا صرفا معنای مستوری زنان از سر حیا و پوشش و حدود ارتباط را بیان می‌کند. چراکه همین زنانی که با تعبیر مستوره و پرده‌نشین توصیف می‌شوند، دارای پتانسیل عظیم جمع‌محوری و شبکه‌سازی هستند که اتفاقا در فضای روضه‌های خانگی به بهترین شکل بروز و ظهور پیدا می‌کند.
شبکه‌سازی ابتدا از طریق ارتباط برقرار کردن است. این ارتباط پرسش از احکام و ضروریات و حلال و حرام مذهبی است و سپس به لایه‌های خصوصی‌تر زندگی می‌رسد. زنان از تجربیات روزمره خود در بحث تربیت فرزند، خانواده‌داری، همسرداری، بیماری‌ها و نحوه درمان آن و هرچه که در گفتگوی روزمره قابلیت بیان داشته باشد شروع می‌کنند و در لایه‌های بعدی به بحث درباره سخنرانی سخنران مجلس، مسائل سیاسی حاکم بر جامعه و تاثیر آن بر زندگی خود می‌رسند.
اغلب خوی مادرانه آن‌ها که ترکیبی از عاطفه و احساس مسئولیت است در خلال صحبت‌ها بیدار می‌شود. در چنین مرحله‌ای مسئولیت‌هایی برای خود تعریف می‌کنند و به فراخور کاراکتر فردی خود بخشی از کار را برعهده می‌گیرند؛ زنی که قدرت رهبری دارد، احتمالا بستری برای اثرگذاری تعریف می‌کند و باقی زن‌ها را گرد خود جمع کرده و از پتانسیل آن‌ها استفاده می‌کند.
در ایام همه‌گیری بیماری کرونا شاهد این مطلب بودیم. همچنین در ایام انتخابات مهم در سطح ملی، زنان به گفتگو و تبیین دلایل خود برای تمایل به یک کاندیدا یا جریان سیاسی می‌پردازند.
انقلاب اسلامی زنان را کنشگر بار آورده است
پیش از انقلاب اسلامی، زنان و دختران خانواده‌های مذهبی اغلب تمایل و اجازه فعالیت‌های اجتماعی به تعبیر امروزه ما نداشتند. به ندرت در خانواده‌ای این سطح از آگاهی وجود داشت که زن مسئولیت اجتماعی مستقیم در قبال جامعه دارد. آن‌هایی هم که مبارزه سیاسی مستقیم می‌کردند از طریق همسر یا پدر و برادر وارد این عرصه شده بودند.
اما آنچه که عمومیت بیشتری داشت، شرکت زن‌ها به مجالس روضه به صورت یک ارزش اجتماعی درآمده بود و از جمله معدود جمع‌هایی بود که زنان اجازه شرکت در آن را داشتند و اتفاقا تشویق هم می‌شدند. این بستر از اولین ظرفیت‌های ورود زنان به عرصه کنش سیاسی و اجتماعی شد. پیش از آن هم در طول تاریخ به‌خصوص در دوران قاجار، زنان در مجالس مذهبی کنش سیاسی ضد شاه و دربار داشتند. پس خیلی این فضا برای آن‌ها نامأنوس نبود.
روضه و قیام حضرت اباعبدالله الحسین (ع) به تعبیر حضرت امام خمینی (ره) حیات‌بخش امت اسلامی بود و زنان حرکت حضرت زینب (س) را یک مسئولیت و کنش سیاسی و اجتماعی در زمان خود قلمداد می‌کردند و این مفهوم البته توسط سخنرانان انقلابی در دوران ستمشاهی در مراسمات روضه و عزاداری خانگی نقل و بیان می‌شد. از دل همین بستر نیز زنان مجاهدی چون مرضیه حدیدچی دباغ و طاهره سجادی پرورش یافتند و به زمین اثرگذاری کلان در مبارزات سیاسی پا گذاشتند.
کرونا و آزاد شدن ظرفیت‌های اجتماعی زنان
فراگیری بیماری کرونا از سال ۱۳۹۹ به بعد ظرفیت عظیم و اعجاب‌انگیز زنان را در حرکت‌های اجتماعی بیدار کرد. در دوران قرنطینه عمومی، زنان چه در شهرهای بزرگ و چه حتی در شهرهای کوچک و روستاها از روضه‌های خانگی مجازی برای تشکیل گروه‌های کمک‌رسانی استفاده کردند. هرچند عزاداری‌های معمول سال‌های گذشته به‌خاطر شرایط همه‌گیری اتفاق نیفتاد، ولی امکانی فراهم کرد که زنان دوباره خود را بازیابند و به فعالیت‌های جمعی بپردازند که نفع عمومی برای مردم و بیماران درگیر کرونا داشت؛
بسیاری از مساجد و حسینیه‌ها محل تولید و دوخت ماسک و لباس شد. زنان با رعایت پروتکل‌های بهداشتی در این محیط‌ها جمع شده و آن زیست جمعی سابق خود را حفظ کرده و به آن رنگ همیاری و کمک به هم‌نوع دادند. در جمع‌های دیگری، به تهیه برخی خوراکی‌های مناسب افراد بیمار و رساندن آن به دستشان اقدام کردند. این کارها معمولا محله به محله و با حضور زنان خود آن محلات اتفاق می‌افتاد.
کمک‌های مردمی جمع شد برای تهیه اقلام ضروری افرادی که این بیماری به زندگی آنان ضربه زده بود نظیر گوشی‌های هوشمند برای دانش‌آموزان کم بضاعت تا آموزش مجازی مدارس را بگذرانند و یا تهیه بسته‌های معیشتی برای افرادی که با آمدن کرونا شغل خود یا نان‌آور خانواده خود را از دست داده بودند. پیشرو این حرکت، زنانی بودند که در زمان گذشته از دل روضه‌های خانگی در محلات، شبکه اجتماعی تشکیل داده بودند و حالا فصل برداشت از ظرفیت این شبکه‌های اجتماعی مردمی بود.
شبکه‌های سنتی، پاسخگوی بسیاری از نیازهای جمعی
فعالیت‌های زنان در روضه‌های خانگی نشان می‌دهد که چگونه با اتکا به شبکه‌های سنتی می‌توان به پاسخگویی به نیازهای مدرن پرداخت و تغییرات مثبتی در جامعه ایجاد کرد. این نوع کنشگری، علاوه بر افزایش مشارکت زنان در جامعه، به تقویت همبستگی اجتماعی و ارتقای سطح آگاهی و توانمندی زنان منجر می‌شود. در نهایت، روضه‌های خانگی همچنان به عنوان یک ابزار مهم در دست زنان ایرانی باقی خواهد ماند که از طریق آن می‌توانند به صورت مؤثرتری در ساختارهای اجتماعی و سیاسی جامعه نقش‌آفرینی کنند.
گفتنی است، نمایشگاه عکس «مجلسِ پرده‌نشینان» » از یکشنبه ۲۴ تیر ۱۴۰۳ تا ۳ شهریور ۱۴۰۳در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۱۰ تا ۱۹ و در روزهای پنجشنبه از ساعت ۱۵ تا ۱۹ در گالری «شماره یک خانه عکاسان ایران» واقع در حوزه هنری انقلاب اسلامی، خیابان سمیه تقاطع خیابان حافظ، قابل بازدید است.
نظر شما