به گزارش روابط عمومی حوزه هنری انقلاب اسلامی، مراسم رونمایی از کتاب «تئاتر مسجد و هنر قدسی» نوشته نصرالله قادری و صادق رشیدی، سهشنبه ۲۵ آذرماه ۱۴۰۴ با حضور نویسندگان اثر، محمدمصطفی موتورچی مدیر دفتر تئاتر بچههای مسجد، تاجبخش فنائیان مدرس و کارگردان تئاتر، جمعی از پژوهشگران و فعالان حوزه تئاتر در سالن طاهره صفارزاده حوزه هنری برگزار شد.
در ابتدای این مراسم، محمدمصطفی موتورچی مدیر دفتر تئاتر بچههای مسجد با اشاره به ضرورت نگارش و چاپ «تئاتر مسجد و هنر قدسی» گفت: کتاب پیشِ رو بنمایه فکری و فنی بیش از هزار گروه فعال در تئاتر مردمی بچههای مسجد است. نیاز مبرمی وجود داشت تا این گروهها بدانند کاری که انجام میدهند، فعالیتی فاخر و اصیل است. این موضوع با نصرالله قادری و صادق رشیدی مطرح شد و هر دو پذیرفتند که موضوعی بسیار مهم است و میتوان درباره آن قلم زد. ماحصل این گفتوگوها، نگارش این کتاب شد که انشاءالله به جان و دل نویسندگان و نمایشنامهنویسان بچههای مسجد بنشیند و چراغ راه آنها باشد.
در ادامه، تاجبخش فنائیان، مدرس و کارگردان تئاتر، با تأکید بر اهمیت موضوع کتاب و جایگاه نویسندگان آن اظهار کرد: هم موضوع کتاب برای من مهم است و هم نویسندگان آن که برایم حرمت و عزت زیادی دارند. تئاتر مسجد و هنر مسجد، پدیدهای بیسابقه نیست. امیرحسین فردی مجموعه کتابهایی با عنوان «بچههای مسجد» منتشر کرده بود که در راستای گسترش تئاتر در مساجد و یافتن شیوهای متناسب با اقتضائات مسجد شکل گرفته بودند. خوشحالم که حوزه هنری بر هدف خود ایستادگی کرده است.
وی افزود: وقتی مفهوم «هنر قدسی» به موضوع اضافه شد، فکر، روش و اهداف نسبت به گذشته بسیار پیشرفت کرد. اینکه هنر به مفهوم رسیده و میخواهد مسیر را درست طی کند تا به مقصد برسد، نیازمند پژوهش است. در این کتاب، دوستان با تحقیقات گسترده، به ریشههای دینی و مفاهیم قدسی که از آیینها آغاز میشود پرداختهاند و مجموعه این پژوهشها را در اختیار مخاطب قرار دادهاند.
فنائیان تصریح کرد: این کتاب ارزش خواندن دارد و میتواند مبنایی برای پرداختن به تئاتری واقعی باشد؛ تئاتری مبتنی بر فرهنگ ایران که بخش مهمی از پایههای فرهنگ جهانی را شکل داده است. حکایات ایرانی که توسط عرفا و حکمای بزرگ ما روایت شدهاند، به لحاظ سیستماتیک تفاوتی اساسی با تئاتر غرب دارند. اگر تئاتر غرب به «آنچه نباید باشد» میپردازد، حکایات ما به «آنچه باید باشد» توجه دارند و آن نیکی و خرد است که همواره در ستیز با زشتیهاست.
وی در پایان گفت: حوزه هنری میتواند سرمنشأیی برای پایهریزی هنر مبتنی بر فرهنگ بومی باشد و با پرداختن به اصول و پایههای فرهنگی، از آثار مستحکمی که در اختیار داریم، بهعنوان سرچشمه هنر استفاده کند.
در ادامه این مراسم، محمدرضا روزبهانی، تاریخپژوه و عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان، با اشاره به ساختار کتاب گفت: این کتاب ساختاری خوب و آکادمیک دارد. سؤالات و اهداف آن مشخص است و این امتیاز ویژهای محسوب میشود. مسجد بهعنوان یک مکان مذهبی، سابقه تاریخی مهمی دارد. عبدالحسین زرینکوب در کتاب «کارنامه اسلام» میگوید مساجد اسلامی گالری هنرهای اسلامی هستند و مهمترین مکان برای عرضه آثار هنری محسوب میشدند.
وی ادامه داد: با وجود محدودیتهای فقهی مانند منع مجسمهسازی یا تصویرگری انسان و حیوان، هنرمندان خود را با فرهنگ دینی تطبیق دادند و آثارشان را در مسجد عرضه کردند. به همین دلیل، همواره مساجد محل تجلی همه هنرهای در دسترس جامعه بودند؛ اما نمایش بهعنوان هنر، جایگاه روشنی در مسجد پیدا نکرد. البته اگر پژوهشهای بیشتری انجام شود، ممکن است نشانههایی از نمایش را نیز در تاریخ مساجد بیابیم.
روزبهانی افزود: یکی از دلایل شکلگیری حسینیهها، محدودیتهای کمتر شرعی نسبت به مسجد بود و به همین دلیل تعزیه در آنها اجرا میشد. امروز نیز میتوان پیشنهاد کرد سالنهایی که در کنار مساجد ساخته میشوند، چندمنظوره باشند و امکان اجرای نمایشهای مذهبی را فراهم کنند. این کتاب نیز بر همین نکته تأکید دارد که اگر مسجد پایگاه همه هنرهای اسلامی است، چرا سینما و تئاتر نتوانند در آن جایگاهی داشته باشند.
در ادامه، حجتالله ناظری معاون مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری، گفت: ضعفی که در حوزه تئاتر بچههای مسجد احساس میکردیم، با این کتاب تا حد زیادی پوشش داده شده است. اکنون یک منبع معتبر برای پژوهشهای مرتبط با تئاتر مسجد در اختیار داریم. برای اثبات ضرورت تئاتر مسجد از منظر علمی، ساعتها بحث و چالش داشتیم و این کتاب میتواند این نقیصه را برطرف کند.
در ادامه این مراسم، صادق رشیدی، یکی از نویسندگان کتاب، اظهار کرد: یکی از افتخارات من، همکاری با نصرالله قادری در این پروژه است. وقتی متنی نوشته میشود، دیگر نویسنده نمیتواند سرنوشت آن را تعیین کند. ژاک دریدا میگوید متنِ نوشتهشده، یتیم است. آنچه در این کتاب مطرح شده، هیچ قطعیت مطلقی ندارد. ما تأکید کردهایم که این پژوهش کیفی و مبتنی بر استدلالهای عقلانی و فلسفی است و میتواند زمینهساز پژوهشهای بعدی باشد.
وی افزود: این پرسش مطرح است که آیا مسجد محل زایش تئاتر است یا تئاتر وارد مسجد میشود و خود را قدسی میکند؟ هر دو اتفاق ممکن است. تئاتر مسجد یک نظریه است و از آنجا که پیش از این کتابی با این عنوان وجود نداشت، برای نخستینبار این نظریه طراحی و مطرح شده است.
رشیدی با اشاره به شرایط امروز مساجد گفت: در گذشته، درهای مسجد به روی مردم باز بود، اما امروز از ساعتی به بعد بسته میشود و نمیتوان انتظار داشت کنشگری هنری در آن رخ دهد. به همین دلیل، این کتاب میتواند باب بحثهای نظری تازهای را باز کند. نگاه کتاب، بازتولید کلیشههای نمایشی قرون وسطایی نیست، بلکه بر اساس نیازهای امروز جامعه نوشته شده و به رابطه مسجد با ادبیات و معماری نیز پرداخته است.
در بخش پایانی این مراسم، نصرالله قادری با اشاره به چالشهای نگارش کتاب تصریح کرد: یکی از مهمترین مشکلات ما در ایران، ناتوانی در کار جمعی، بهویژه در پژوهش است. بارها پیش آمده که مجبور شدهام در میانه راه کنار بکشم، اما اعجاز این کتاب، همراهی کامل صادق رشیدی تا پایان مسیر بود.
وی افزود: نویسنده، یتیم ابدی است. وقتی به تیراژ کتابها نگاه میکنید، متوجه میشوید که تئاتر مسجد را تئاتری حکومتی معرفی میکنند و آن را وابسته به دولت میدانند. در حالی که ما در این کتاب، نظریه تئاتر مسجد را مطرح کردهایم و تفاوت ماهوی میان نمایش و تئاتر را قائل شدهایم. مسجد را هم بهعنوان مکان عبادت خاص و هم با این نگاه که «همه زمین مسجد است» بررسی کردهایم.
قادری تصریح کرد: از منظر تئوریک، برخی نظریهپردازان جدید تلاش میکنند تئاتر را از دین جدا کنند و ریشه آن را غیردینی بدانند، در حالی که ما معتقدیم ریشه اصلی تئاتر در دین است. این کتاب بر مبنای مذهب شیعه نوشته شده و محدودیتهای فقهی موجود را نیز بررسی کرده است. متأسفانه در این سرزمین، هم فلاسفه و هم فقها با تئاتر قهر بودهاند.
وی در پایان گفت: از دهه ۴۰ به بعد، تئاتر در ایران سیاسی تعریف شد و تئاتر مسجد را حکومتی و غیرحرفهای دانستند. این کتاب برای مخاطب عام نیز نوشته شده و به مسئله هنر قدسی، ویژگیهای هنرمند قدسی و این پرسش میپردازد که آیا هرکسی میتواند تئاتر مسجد کار کند یا نیازمند ویژگیهای خاصی است.
در پایان این مراسم، از کتاب «تئاتر مسجد و هنر قدسی» رونمایی شد.
نظر شما